Nyamana polo Mâḍurâ

Nyâma Madhurâ (carakan Madhurâ: ꦩꦢꦸꦫ) iyâ aréya ékennal ra-kéra molaé abad-13 otâbâ sabelluna. Panotoran aréya é ḍhâsarâghi ḍâ' bâḍâna Prasasti Kudadu sé ékaloarâki bi’ Kertarajasa Jayawardhana taon 1216 Ҫ (11 Septèmber 1294) kâangghuy nang-kenangan otabâ lè-ollè ḍâri râja ḍâ’ pongghâbâ-pongghâbâ dhisa (râma) Kudadu sé ampon bânnya’ pangéstona ḍâ' kerajâân otabâ naghârâ sé aropaâgi pentoân bân pertolongan é nalékana raja étabeng moso ḍâri kerâjaan Kediri. Ésebbutaghi é ḍâlem Prasasti aréya, Raden Wijaya ngatowaè pasukan –sé karé 12 oréng- é ater ḍâri Kudadu ḍâ' Rembang kâangghuy éntar ḍâ' Madhurâ abârèng bini bân pangérénga. Prasasti laén sé âjellasâgi Madhurâ iyâ aréya Prasasti Sukamerta taon 1218 Ҫ (29 Oktober 1296). Prasasti arèya è kaloarâghi bi’ Kertarajasa kèya kaangghuy ngaramméaghi aré panantoan dhisa Sukamerta dhâddi dhisa swatantra mènangka perminta’na Panji Patipati Pu Kapat sé ampon abuktéaghi bhekténa bân estona kâ râja. É ḍâlem Prasasti é sebbutaghi jhâ’ Radèn Wijaya nyebrang tasé’ kaangghuy èntar ḍâ' ka Madhurâ. Saellâna depak ḍâ' Madhurâ pas é sambut sareng Arya Wiraraja, sé aropaâgi mantan bebe’na Rajâ Kertanegara.

Madhurâ iye aréyah poloh sé bâḍâ é témor tasé’ polo Jhâbâ kalaben kordinat kéra-kéra 7° lintang lao’ bân antarana 112° ben 114° bujur tèmor. Lanjhânga polo aréya korang lebbi 190 km, jarak paléng léber 40 km, bân luâssâ 5.304 km2. Polo Madhurâ andi' polo-polo kénni’ sé jumlana lebbi ḍâri 100. Bâḍâ sé é tempatén bân bâḍâ sé enjâ'. Sé paléng bennyak polo-polo kénni’ aréya bâḍâ è bâgyâen tèmor.

Polo Madhurâ satéyah è bâgi dhâddhi empa’ kabupatèn, iyâ arèya Bhângkalan, Sampang, Mekkasân bân Songennep (Sumenep). Métorot Peta Budaya, Madhurâ èb6agi duwâ’ dhâddhi bâgiyân, Madhurâ Bhâra’ bân Madhurâ Tèmor. Madhurâ Bhâra’ iyâ arèya Bhângkalan bân Sampang, Madhurâ Tèmorr sé aropaâgi Songgennep bân Mekasân. È ḍâlem pan-berempan tolèsan kona, ca’-oca’ Madhurâ coma è guna’âghi kâangghuy Madhurâ Bhâra’. Songgennep aréya nyama sè segghut è guna’âghi kaangghuy nyebbut Madhurâ bâgiyân tèmor.

Musèm è Madhurâ

Musém (iklim) é Madhurâ bedeh due’, iye aréyah musém némbhâra’ otabah musém ojen sé biasânah deri bulen Oktober sampé’ bulen April, ben musém némur otabeh musém panas sé amulaé deri bulen April sampé’ bulen Oktober. É dhisah-dhisah, otamanah sé tempatah téngkih, musém némbhâra’ biasanah enem bulen ros-terrosan, ben dhisah otabeh kampong sé bedeh é dataran sé mabe, musém ojen biasanah comah tello’ sampé’ empa’ bulen.

Poloh Madhurâ aréyah bedeh é semmaknah geris khatulistiwa. Daérah réyah termasok poloh tropik sé suhu udaranah é nalékanah musém ojen korang lebbi 28 °C ben é nalékanah musém némur rata-rata 35 °C. Milah deri réyah é nalékanah masok musém némur, cuaca ben udara é Madhurâ cé’ panasah ben somber-somber aéng pas deddi kerréng.

Pangasèlan masyarakat

Atanih ben aternak iye aréyah somber pangorépan sé otamah sanajjen tana é Madhurâ cé’ tanduseh. Sekitar 70% sampé’ 80% deri oréng-oréng Madhurâ kaodiknah akentong kâ kegiatan tanih otabeh apergih (agraris). É musém némbhâra’, tana sabe biasanah é tamenin padih, sementara é tana-tana tegal umumah é tamenin jegung. Tamenan jegung selama musém ojen ondhek due’ kaléh, iye aréyah awwel ben nga’tenga’nah musém. Serrénah jegung aréyah pergih sé paléng bennyak é masyarakat, sampék satéyah jegung deddi kakanan réh saaréh (makanan pokok). Salaenah jegung, tana tegal biasanah étamenin sapreng, obih, otok lanjeng, otok terbut (céngi), kadellih, ben arta’. Cem-macemah tamenan aréyah aropaâgi tamenan tambe’en otabeh pelengkap. É nalékanah masok musém némur, lahan-lahan pertanian sabegien pas étamenin pekoh, sabegien étamenin cabbih, ben sabegien étamenin pebeng méra.

É daérah-daérah pasésér, umumah masyarakat nyupréh odik kalaben majeng (nelayan) é tasék. Selama musém ojen, é lahan-lahan kerréng ben tandus sapertéh péngkir-péngkireh tasék laok, ékagebey tampeknah cuko’, ben énalékanah musém némur, sabegien tampek réyah pas é padeddi tempat pakebeynah buje. Ampon mulaé jemanah Belendeh, Madhurâ deddi pusat pakebeynah buje é Nusantara. Oréng-oréng sering nyebbut Madhurâ kalaben “poloh buje” (pulau garam.)

Kâangkuy nambein pangasélan, oréng-oréng tanih sabegien rajeh sambih nyaréh pangorépan kalaben aternak. Bedeh sé ngobu sapéh, embi’, ajem kampong, ajem potong ben ajem patellor. Madhurâ sanajjen buminah gersang ben tak subur, tapéh masok dhe’ daérah peternakan paléng penting neng Indonesia, terutama sapéh. Mulaé jemanah Raffles (penjajah deri Inggris), Madhurâ lah terkenal masalah wan-owânan sapénah. Mangkânah tak heran mun Madhurâ sampék satéyah terkenal Kerapan Sapénah.

Salaénah aternak, sabegien deri réng-oréng biasanah bedeh sé atekeng tor namen pungkanah we’buwe’en, sepertéh nyiur, pao, rambutan, kaléngkéng, ben samacemah. Salaénah réyah bedeh sé usaha kalaben karajinan tanang, sepertéh agebey téker, pandhih, ben batik. Sé paléng penting, salaénah sé lah é sebbut é atas, oréng Madhurâ tak comah akentong kâ séttong kalakoân kâangkuy nyampung odik réh-saaréh, tapéh tep-tep nyaréh cara sé bisah deddi cokopah kâangkuy kaodikanah abe’nah tibik ben keluarganah, bisah kalaben abisnis otabeh mun lah mentok, bisah nyaréh ka daérah ben negharâ laén, sesuai kateggu’nah (falsafah) oréng Madhurâ, “apental ombek asapok angin”.

Sosonna masyarakat bân dhâg-ondhâghâ bhâsa

Sosonan otâbeh dherejet masyarakat é Madhurâ umumah é begi tello’ lapés, iye aréya oréng kéné’ otâbeh ésebbut kéyah oréng dumé’, pongghaba, ben parjaji (jawa: priyai). Sosonan aréyah, métorot Abdurrahman, mun é âbes deri segi agâma (Islam) comah bedeh due’; santré ben benné santré.

Dherejet masyarakat sé paléng mabe é sebbut oréng kéné’ otâbeh oréng dumé’ iye aréya kompolnah oréng-oréng biasah sé umumah oréng tanih, pamajengan, palakoh kasar, ta’ andik kalakoan teptep, pangangguran, ben énlaénah.  Pongghaba aréyah dherejet sé panengnga sé tamasok oréng-oréng sé alakoh é tempat-tempat formal, kantor-kantor pamaréntaan, ben é begien-begien birokrat, mulaé deri tingkat sé mabe sampé’ tingkat sé ténggih, akâdiyeh pongghaba dhisa, camat, ben saterrosah. Sosonan masyarakat sé paléng ténggih iye aréyah golongannah oréng-oréng kapangrâjeh (parjaji) sé aropaâgi katoronannah para ratoh ben oréng-oréng sé ollé kamulje’en (privilege) deri pamarénta kolonial karna pangéstonah saéngkenah deddi ngontongagi dhe’ para penjhejheh. Tandeh kamulje’nah oréng-oréng sé tamasok dhe’ golongan aréyah kalaben agelar Raden Panji (RP), Raden Bagus (RB), Raden Ario (RA, kâangguy oréng laké’), Raden Ayu (RA, kâangguy oréng biné’). É delem kaodien réh saârénah, tandeh kamulje’en réyah é angguy kâangguy abideâgi posisi ben statuseh neng-neng é masyarakat, ben oréng laén é nalékanah ngolok ben nolés nyamanah kotuh sebbut ben pangkatah otâbeh gelarah.

Sosonan masyarakat sé édesarâki dhe’ agâma, santré ben benné santré, akâdiyeh sé ampon éjellasâki Abdurrahman, tak padeh ben sosonan masyarakat sé ampon é sebbutaki é atas. Arténah golongannah santré tak tamasok dhe’ golongannah parjaji ben kelompok benné santré tak ésebbut oréng kéné’, otâbeh sabeligheh. Sebeb santré bisah termasok golongannah parjaji ben bisah oréng kéné’, iye kéyah ben kelompok benné santré. É delem hal réyah, kéyaé aropaâgi kelompok masyarakat sé bedeh é lapésan paléng atas ben santré bedeh é lapésan bebe. Dinéng bhindhara (ké ajih) é koca’ kelompok lapésan tengnga.

Kéyaé –sé aropaâgi panerrosah gustéh kanjeng Nabi- ékenal é masyarakat kalaben tokoh agâma (ulama) sé deddi percontoan ben kateggu’en karna nguâsaén élmu agâma sé sanget delem (âlém). Mila deri réyah, kéyaé aghendhuk tugas kâangguy mateppak ummat ben ngajerâgi élmu-élmu agâma dhe’ santré é séttong lembaga sé é kenal kalaben Pondhuk / Pesantrén.

Sementara bhindhara otâbeh ké ajih iye aréyah oréng-oréng sé lah maréh (tamat) ngaji é pesantrén saénggenah andik pangataoan-pangataoan élmu agâma sé cokop. Sanajjen bhindhara tao élmu agâma, tapéh pangatao’nah tak padeh ben kéyaé ben alebbi’in deri santré. É delem masyarakat, bhindhara otâbeh ké ajih biasanah ngajer ngajih é Masjid ben Langger dhe’ nak-kanak sé gi’ tak mondhuk. Karna aréya oréng-oréng padeh ngormat ben amoljeâgi kabbi.

Sé saterrosah, mun sosonan masyarak aréyah é kaitaki kalaben dhag-ondhaggha bhasa sé é angguy masyarakat, dherejeteh oréng nantoâki péléyan bhasa sé é gunaâki. Iye kéya bhasa sé é gunaâki jughen nantoâki posisinah oréng neng é masyarakat. Dhag-ondhaggha bhasa é Madhurâ aréya bedeh léma’, é antaranah bhasa kraton, contonah abdhi dhalem ben ajunan dhalem, bhasa ténggih (abdhina ben panjhenengan), bhasa alos (kaule ben sampéyan), bhasa manengnga (bula ben dhika), ben bhasa kasar otâbeh mapas (séngko’ ben be’na otâbeh kaké ben séda). Kelompok parjaji umumah ngangguy bhasa kraton ténggih otâbeh paléng enjek ngangkuy bhasa ténggih, golongnah pongghaba biasânah agunaâki bhasa alos, ben kompolnah oréng kéné' biasah ngangkuy bhasa manengnga otâbeh mapas. Deri aréya, é delem tradisi Madhurâ, oréng-oréng sé dherejeteh lebbi mabe é masyarakat otâbeh omurah lebbi ngudeh aréya kotuh abhasa dhe' oréng sé lebbi ténggih dherejeteh ben oréng sé lebbi toah omurah, kalaben ngangkuy bhasa ténggih ben alos. Sabeligheh, oréng sé lebbi ténggih statuseh ben oréng sé lebbi toah omurah biasanah aghunaâgi bhasa kasar (mapas) kâ oréng sé lebbi mabe posisi otâbeh omurah. Arténah mun acaca'ah ben oréng laén é Madhurâ aréyah kotuh pékkér kade' dhag-ondhaggha bhasa sé bhekal é ghunaâgiyeh, sesuaiâgi kalaben posisi ben statuseh é masyarakat.