Tanèyan lanjhâng
Tanèyan lanjhâng iyâ arèya asalla ḍâri ḍuwâ' oca': tanèyan bân lanjhâng sè maksoddhâ pamokèmanna orèng Madhura sè bhângonna masèghi empa' sè lanjhâng. Tanèyan lanjhâng arèya kompolanna ko-bengko sè ajhârjhâr ḍâri bârâ' ka tèmor, saèngghâna aḍâ'ânna ko-bengko kasebbhut èka'anḍi' abhâreng[1]. Ko-bengko è ḍâlem tanèyan lanjhâng biasana ngaḍhep ḍâ' dâjâ bân lao'[2]. Sèttong tanèyan lanjhâng èkennengè bi' pan-brâmpan bhâlâ è ḍâlemma[3].
Asal Mola beccè'
Tanèyan lanjhâng arèya èmolaè dhuli roma pangorbhi sè èkoca' roma tongghu. Tongghu arèya èpajhâghâ sareng orèng towa otabâ ron-tomoron sè èpaghenna' bi' langghâr (kobhung), kanḍhâng, bân ḍâpor. Mon orèng towa rèya andi' ana' binè', maka wâjib majhâghâ'aghi roma. Kalabân oca' laènna, para orèng towa ghellâ' masiyap narèma manto pola adhâtta orèng Madhurâ rèya, lalakè' kodhu noro' ka roma babinè'na[4]. Roma sè kasebbhut èpajhâghâ kodhu è tèmorra tongghu. Ḍâ'iyâ saterrossa mon andi' ana' binè' pole. Kalamon pekaranganna otabâ tanana ta' cokop, roma saterrossa ghellâ' èpajhâghâ è lao'na tongghu saèngghâna ḍhep-aḍhebbhân[5].
Awwâl majhâghâ tongghu, kobhung otabâ langghâr èpajhâghâ è songkèr palèng bârâ' pekarangan[1]. Kobhung arèya kennenganna èbâdâ kabbhi angghuta bhâlâ[5].
Sosonan beccè'
È tanèyan lanjhâng, kobhung pasṭè bâḍâ è bun bârâ', dhineng roma tongghu kappra èpajhâghâ è pèngghir èrènga. Labânga roma tongghu arèya ngaḍhep ka lao', bhidhâ bi' labânga kobhung sè ngadhep ka tèmor. È tèmorra roma tongghu bâḍâ romana ana' binè' sè ajhâjhâr loros ka bun tèmor. Mon pekaranganna ta' cokop, roma ghellâ' èpajhâghâ è aḍâ'na roma tongghu. Adhebbhâ aobâ dhâddhi ngadhep ka ḍâjâ, ḍâ'iyâ saterrossa. Letta'na kanḍhânga èbin bâḍâ è lao'. Dhineng ḍâpor biasana manyèttong ḍâ' ka bâng-sèbâng roma[4].
Roma beccè'
Roma sebbuddhân ghâbây bhângonan tèngghâl ka'anghuy orèng towa bân na'-kana'na sè ghi' ta' akabin. Roma sè rajâ, èpajhâghâ porbâ, bân èkennengè bi' orèng towa nyamana roma tongghu. Dhinèng roma na'-kana' binè'na èpajhâghâ è tèmorra. Kaḍuwâ bârna roma arowa anḍi' sèttong labâng, sèttong pangkèng, bân sèttong tèras. Tèras arèya ghunana narèma tamoy sè binè'[1][6]. Roma arèya pèra' bâḍâ sèttong labâng, sèttong pangkèng bân sèttong sorambhi. Pangkèng kapprana petteng bân tatotop, dhinèng bâgiyân sè tabukka' bân terrang pèra' bâgiyân aḍâ'na bhâi misalla labâng bân canḍhila. È sorambhi otabâ tèras anḍi' tabing sè satengnga tabukka' è bâgiyân aḍâ'[1].
Tana è bâbâna roma èpatèngghi korang lebbi 40–50 cm, èpajhâghâ è tana sè rata[3]. Tonḍhâ èkaghâbây dhuli tana sè èpaghâli klabân plesteran otabâ terakota[5]. Dhinèng tabing dhuli kaju, tèmbo', perrèng, otabâ bhiḍhik. Ata' èkaghâbây ḍâri ghentèng, bân sabâgiyân èkaghâbây ḍâri belli otabâ lang-alang. Kalamon labânga roma semanè dhuli kaju. Labâng sè èyokèr kapprana bâḍâ è romana orèng sè soghi otabâ anḍi' kajunèlan sè lebbi[1]. Sosonanna antara roma sèttong bi' roma sè laèn bâḍâ sè asambhung bâḍâ jhughâ sè bâng-êbângan[5].
Kobhung/Langghâr beccè'
Bhângonan arèya ghunana ghâbây kennengan abhâjâng rè-sa'arèna angghuta bhâlâ. Salaènna rowa, kobhung partanḍhâ tanèyan arèya mardhika aliyas ta' dhâddhi sèttong bi' tanèyan bhâlâ sè laèn. Kobhung arèya nga'-tengnga'anna lalampa'an bân kennenganna ghâbây narèma tatamoy. Fungsi arèya aghâbây kobhung mènangka gazebo (manḍhâpa)[6].
Kapprana kobhung bâḍâ è palèng bârâ' pekarangan , saèngghâna labânga ngaḍep terkas ka tèmor, ka labâng è ḍimma dhâddhi kalowar-maso'na orèng sè lèbât. Tana kennenganna kobhung biasanya lebbi tèngghi dhuli tana è sapoteranna. Bhângonan kobhung èkaparlo mon angghuta bhâlâ narèma tamoy, panyembhâ'ân, kenngengan apol-kompol samarèna alako, bân abhâk-rembhâk[6]. Tamaso' sala sèttong pantangan mon majhâghâ roma è aḍâ'na langghâr terkas[3].
Kabânnya'an kobhung aropa'aghi pangghung, ètonjhâng klabân kaju otabâ perrèng sè tèngghina 40–50 cm, bân okoranna lebbi kènè' ḍâri okoran roma. Sanggher èkaghâbây ḍâri perrèng, kaju, otabâ èpaghâli/èpalester mon ropana bânnè pangghung. Tabinga dhuli tèmbo', kaju, otabâ perrèng. Dhinèng ata'na ḍâri ghentèng tapè bâḍâ kèya sè ngangghuy ḍâunna trèbung. Tèyang sè nonjhâng biasana ajumbla empa' tapè ngennèng kèya bâbâllu' ḍâri kaju otabâ perrèng sè sekken, sè èkoca' perrèng tongghâ'ân[1][5]. Tabing nyangkobhengngè bâgiyân kangan, kacèr, bân paimaman dhineng è seddhi'na labâng èdhina ma'lè tabukka'[3].
Ḍâpor beccè'
Ḍâpor èpajhâghâ è bun lao' ḍâri tanèyan, bân lomrana ngadhep ka ḍâjâ[6]. Ghunana ḍâpor salaèn ghâbây amassa' bân ala-ola, aghuna kèya ghâbây nyèmpen asèl panèn ènga' jhâghung, bi-ombiyân, bân èn-laènna[1]. Ḍâpor parlambhâng kamardhika'an bâng-sèbâng roma ghâbây ngator kabâḍâ'ân orèppa[3].
Kanḍhâng beccè'
Bhângonan arèya biasana èpajhâghâ kèya è eddhi'na ḍâpor. Jhâman satèya, kabâḍâ'ânna kanḍhâng atoro' kalakowanna sè anḍi' tanèyan[6]. Tata letta'na kanḍhâng ta' pasṭè, artèna letta'na aobâ noro' kabhutowanna sè anḍi' tanèyan. È wâl-awwâl pajhâghâna tanèyan, kanḍhâng arèya èpajhâghâ è bun lao' dhâddhi ngadhep ka roma tongghu. Kanḍhâng èkaghâbây dhuli perrèng, ata'na ngangghuy ḍâun trèbung paḍâna kobhung. Bâḍâ kèya sè ngangghuy ata' ghentèng. Jhâman satèya ta' kabbhi tanèyan anḍi' kèbân obuwân, mèlana ta' kabbhi roma anḍi' kanḍhâng[1]. Bâng-sèbâng roma anḍi' kanḍhâng bi'-dhibi'[5].
Tanèyan beccè'
Tanèyan aropa'aghi tana lodung sè ècangkobhengngè klabân bhangonan, tana arèya ta' ètamennè otabâ ta' èpajhâghâ bhângonan è attasa. Kapprana, tanèyan èghuna'aghi ghâbây ajhemmor asèl tanè, kennengnganna na'-kana' mon amaèn, bân kennengngan nananghâ[3]. Jhâman satèya, bânnya' tanèyan molaè èiyasè klabân ana-bârna tamenan sè ètamen è pot sè èsabâ' è pèngghirrâ tanèyan. Salaènna ghuna kasebbhut, tanèya kappra èghuna'aghi klabân ngalampa'aghi kalakowan areng-bhâreng[6].
Tanèyan sèpatta tabukka' bân taḍâ' pangalanga, tapè mon maso'a kodhu lèbât labâng sè tasaḍiyâ. Kalamon alebbhu ka tanèyan ta' lèbât labâng ghellâ' arowa, maka èyangghep ta' sopan otabâ ta' tao ka tata krama. Orèng lakè' sè èntara ka tanèyanna orèng laèn tapè taḍâ' lalakè' è tanèyan kasebbhut, bhâkal aḍântè' è di lowarna tanèyan[1].
Paghâr beccè'
Paghâr iyâ arèya bhârisân tamenan ombhut otabâ kaju sè tombu ma'-semma'. Tamenan sè èyobu è sakalèlènga tanèyan ètengnget ma'lè tombu rajâ bân kerrep. Paghâr arèya aberri' bâtes bân alènḍhungè ḍâri kèbân otabâ moso dhuli lowar. Biasana tamenan sè èpalar antarana perrèng ḍuri (Bambussa bambos), kaju jhârân (Lannea coromandelica), sarkajâ (Annona squamosa), otabâ kembhâng sepatu (Hibiscus rosa-sinensis)[6]. Tamenan sè ètamen anḍi' èfèk pangandeng, sombher kakanan, bân bâtes pekarangan tanèyan lanjhâng contona bhungkana jhâmbhu, jhâghung, jherruk, pao, bân perrèng[3].
Artè Filosofi beccè'
Bârâ'-Tèmor beccè'
Olo sosonna ma-roma è tanèyan noro' atoran kasebbhut, kapprana roma sè lebbi towa bâḍâ è bun bârâ'. Misalla roma tongghu sè èpajhâghâ è râ'-bârâ' kedhibi', mon orèng towa ḍuwâ'na ella adhigghâl omor, pas sèngennengngè ana' binè'na sè palèng towa. Alasân laèn arèya polana Polo Madhurâ robâna malang ḍâri tèmor ka bârâ', ḍâri Songennep ka Bhângkalan. Salaènna arowa, sosonan roma arèya noro' arè sè terbi' ḍâri tèmor ka bârâ kèya. Jhâjhârbâ'ân laèn nerrangaghi mon tèmor alambhângaghi kaoḍi'ân anyar otabâ kalahèran dhinèng bârâ' alambhângaghi papatè. Mangkana orèng sè lebbi towa è bun bârâ', sè ngoḍâ'ân è bun tèmor[1].
Bâppa'-Bâbu'-Ghuru-Rato beccè'
Tanèyanna orèng Madhurâ rèya atoro' kèya ca'-oca'an orèng kona: bâppa'-bâbu'-ghuru-rato. Roma tongghu sanyatana abâkkèlè orèng towa ḍuwâ' (bâppa'-bâbu') sè wâjib èyormatè mangkana kennengnganna èpajhâghâa è bun bârâ'-ḍâjâna tanèyan. Bârâ aghâmbhâraghi tana sè soccè bi' orèng Madhurâ, dhinèng olo tèmor arèya sè sèpatta kadhunnya'an. Romana na'-kana' binè' bâḍâ è tèmorra roma tongghu ghâbây ngomatè sè towa'an. Roma tongghu bân romana na'-kana' binè' arèya kennengngan sè pèra' ollè èyentarè bi' orèng sè anḍi' tanèyan[6].
Dhinèng langghâr otabâ kobhung arèya artèna pangormatan ḍâ' ka ghuru bân rato. Langghâr arowa tengnga'anna lalampa'an sè para'-kappra bân anḍi' artè sè tèngghi sè bâḍâ è palèng bârâ'na tanèyan. È langghâr arèya kalampa prosès sosialisasi bân transfer pangataowan bân cem-macemma bâberta ḍâri orèng towa, kyaè, otabâ kopala kampong ḍâ' ka rèng-orèng sè bâḍâ è tanèyan. Labânga langghâr ngadhep ka tèmor, ka paghâr maso'na tanèyan ma'lè sè anḍi' tanèyan tao sapa sè kalowar-maso'. Paghâr dhuli tamenan kaju otabâ ombhut etamen ajhâjhâr alènḍhungè ḍâri bhâli otab celaka. Paghâr aberri' palènḍhungan ka rèng-orèng è ḍâlem tanèyan misalla dhuli kèbân ghâlâk otabâ regghik[6].
Ana' Binè' beccè'
Bâbinè' è Madhurâ anḍi' kajhennengngan sè sorang. Nalèka ana' binè' akabina, maka orèng towa anḍi' kawâjibhân ghâbây majhâghâ roma. Para orèng towa kappra narèma manto ghâbây tèngghâl è roma sè ella èpajhâghâ ghellâ'. Ghâris katoronan maghârsarè Madhurâ arèya matrilineal[5]. Parkara arèya kennèng ètèngghu ḍâri tata ator otabâ sapa-sapa sè anḍi' roma kasebbhut. Roma arèya èka'anḍi' bâbinè', artèna niyap orèng binè' anḍi' roma bân pangangghuy roma. Tapè sèttong bâjâ pangangghuyân roma arèya kennèng èyallè mon sè towa matè, maka roma ghellâ' bhâkal èkennengngè bi' sè ngoḍâ'ân. Sè nantowaghi onḍhâghân sabhenḍerrâ arèya arè kabina, tapè rangrang kasorang ana' binè' sè ngoḍâ'ân akabin kaḍâ' otabâ aghâlluwi trètan sè wa'-towa'an (embhukna). Orèng towa kappra nyarèaghi bhâkal manto è bâkto ghi' cè' ngoḍâna. Saellana orèng towana matè, lakè-binè jâriyâ bhâkal ngallè ka roma orèng towana, bân saterrossa. Manto sè palèng towa ghellâ' dhâddhi kopala tanèyan lanjheng. Ta' paḍâ sareng ana' binè' sè ollè roma, ana' lakè ollè sangkolan aropa'aghi kebbhun otabâ tegghâl. Na'-kana' lakè' arowa sè anḍi' tangghung jâwâb klabân ghârâbhân kebbhun otabâ tegghâl[1].
Sistem Ritual beccè'
Mon bâḍâ kaparlowan otabâ kajhâghân, bâḍâ bhidhâna rèng lakè bân rèng binè'. Lalakè samanè è aḍâ', mènangka bâbinè'ne è pèngghir iyâ arèya è ḍâlem roma. Mon mabâḍâ'â ghun-tèngghun kennengnganna è tanèyan, ngadhep ḍâ' ka langghâr. Mon kaparlowanna ta' patè rajâ, maka èkalampan è ḍâlem langghâr. Ḍâri ḍinna' jellas pambâgiyân lakè'-binè' iyâ arèya lakè' è kennengngan sè tabukka' (lowar), dhinèng binè' è è kennengan sè tatotop (ḍâlem) otabâ ta'andeng. Para onjhângan pada kennengnganna bi' sè anḍi' mè-rammè[5].
Sombher beccè'
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Sattar, A. 2017. TANIAN LANJANG: Pola Tata Ruang dan Kekerabatan Masyarakat Madura. Sabda: Jurnal Kajian Kebudayaan. [Online] Volume 10(2). Diakses pada 12 Oktober 2020.
- ↑ Citrayati, N., Antariksa, Titisari, E. Y. 2008. PERMUKIMAN MASYARAKAT PETANI GARAM DI DESA PINGGIR PAPAS, KABUPATEN SUMENEP. Arsitektur E-journal. [Online] Volume 1(1). Diakses pada 12 Oktober 2020.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Fauiza, L., Ari, I. R. D., Hariyani, S. 2009. Karakteristik Permukiman Taneyan Lanjhang Di Kecamatan Labang, Madura (Studi Kasus Desa Jukong dan Desa Labang). Arsitektur E-journal. [Online]. Volume 2(1). Diakses pada 12 Oktober 2020.
- ↑ 4,0 4,1 Hafsi, A. R. dan Hasanah, S. I. 2018. Kajian Etnomatematika Pada Rumat Adat Taneyan Lanjeng. Prosiding Silogisme Seminar Nasional Pendidikan Matematika Universitas PGRI Madiun. [Online]. Diakses pada 28 Oktober 2020.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Tulistyantoro, L. 2005. Makna Ruang pada Tanean Lanjang di Madura. Dimensi Interior. [Online]. Volume 3(2). Diakses pada 14 Oktober 2020.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Maningtyas, R. T., dan Gunawan, A. 2017. Taneyan Lanjhang, Study of Home Graden Design Based Local Culture of Madura. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. [Online]. Vol 91. Diakses pada 22 Oktober 2020.